Tên thật là Đào Thị Huệ, quê làng Đào Đặng, huyện Tiên Lữ, phủ Khoái Châu (nay là thôn Đào Đặng, xã Trung Nghĩa, Thị xã Hưng Yên). Thuở ấy, con gái làng Đào Đặng xinh đẹp có tiếng, bà học thông biết rộng, hát hay múa giỏi, tiếng đồn tài hoa nhan sắc nổi tiếng cả một vùng.
Năm bà 18 tuổi, nhà Minh mượn cớ phù Trần diệt Hồ kéo quân sang xâm lược nước ta, chúng đóng quân ở khắp mọi nơi, vơ vét của cải, giết hại lương dân. Căm thù quân giặc sách nhiễu, tàn sát ức hiếp dân lành, bà bàn với dân làng tìm cách giết giặc. Nhờ có tài nghệ suất sắc, lại khéo léo, nên quân giặc rất tin và nể bà, chúng thường qua lại quán của bà ăn uống, chè chén no say rồi lăn ra ngủ.
Đền thờ của bà tại xã Trung Nghĩa, TP.Hưng Yên
Hồi bấy giờ, vùng Hưng Yên còn là sình lầy, lau sậy mọc um tùm, ruồi muỗi nhiều vô kể. Quân giặc không quen phong thổ thường sinh bệnh tật và chết vì muỗi độc. Vừa sợ lạnh, vừa sợ muỗi đốt chúng nảy ra “sáng kiến” làm những túi gai đêm đến chui vào ngủ, nhờ bà buộc lại sáng hôm sau lại mở túi ra. Nhiều lần như vậy, Đào Nương nghĩ ra kế giết giặc. Đợi đến đêm khuya khi chúng đã ngủ say, bà cùng với dân làng khiêng từng bao tải ném xuống sông, nước cuốn trôi ra biển. Đêm nào cũng vậy, thấy quân số ngày càng hao hụt không biết vì cớ gì, chúng cho rằng đất này nghịch không thể ở được, bèn kéo nhau đi nơi khác. Từ đó nhân dân trong vùng yên ổn làm ăn. Nhớ công ơn bà, dân làng lập đền thờ và đặt tên thôn ấy là thôn Ả Đào. Đất nước thanh bình, Lê Thái Tổ lên ngôi biết chuyện bèn phong bà làm phúc thần, cho sửa lại đền thờ và cấp ruộng cúng tế. Hiện nay làng Đào Đặng còn có đền thờ và tượng bà. Hội đền được tổ chức từ ngày mồng 1 đến ngày mồng 6 tháng 2 (âm lịch) hàng năm. Bà được suy tôn là một trong những vị tổ nghệ thuật ca trù của nước ta.
Tài liệu tham khảo:
- Tuyển tập truyện Việt Nam thế kỷ X – XĨ – H: Đại học và THCN.
- Truyện dân gian sưu tầm ở Hải Hưng.- Sở VH-TT, 1983.
- Almanach người mẹ và phái đẹp. –H: Văn hóa 1990.
- Hưng Yên tỉnh nhất thống chí. – Hải Hưng: Thư viện tỉnh 1971.
- Hưng Yên địa chí/ Trịnh Như Tấu – 1934. – HH: Thư viện Tỉnh, 1971.
- Đại Nam nhất thống chí T3. –H: KHXH.